АБДУРРАҲМОН ЖОМИЙ — БУЮК МУТАФАККИР, ШОИР ВА ОЛИМ (2-қисм)

Абдурраҳмон Жомий ўз даврининг энг сермаҳсул адибларидан бири эди. У шеъриятда Ҳофиз Шерозий (1315-1390), Саъдий Шерозий (1210-1292), Низомий Ганжавий (1141-1202), Амир Хусрав (1253-1325) каби буюкларнинг анъаналарини давом эттирди, шу билан бирга ўзига хос бадиий услуб яратди. Жомий ўз ижодида ишқ, комиллик, инсонпарварлик, Аллоҳ муҳаббати каби мавзуларни юксак фалсафий маънода тасвирлаган.

Жомийнинг “Лужжат ул-асрор” (“Сирлар денгизи”, 1475), “Ашиат ул-ламоат” (“Йилтиллаган нур”, 1476) диний-фалсафий қасидаси Ибн Синога багʻишланган. Достонларида халқ оммасининг энг яхши орзу-умидларини куйлаган. 7 достондан иборат “Ҳафт авранг” (“Етти тахт” ёки “Катта айиқ”, 1480–87)даги “Силсилат уз-заҳаб” (“Олтин занжир”, 1472), “Туҳфат ул-аҳрор” (“Нуронийлар туҳфаси”, 1481–82), “Сибҳат ул-аброр” (“Тақводорлар тасбеҳи”, 1482–1483) достонларида юксак хулқ-атвор мезонларини таргʻиб қилган, кишиларни маʼрифатга, юртпарварликка, тоʻгʻрилик, инсоф ва иймонга чақирган. “Юсуф ва Зулайҳо” (1483), “Лайли ва Мажнун” (1484), “Саломон ва Абсол” (1479–1480) достонлари ишқий мавзуда. “Хирадномаи Искандарий” достони (1485) Низомийнинг Искандарномасига тақлидан ёзилган. 18-аср охири ва 19-асрнинг бошларида Муҳаммад Ризо Огаҳий (1809-1874) Жомийнинг “Юсуф ва Зулайҳо”сини оʻзбек тилига таржима қилган. “Кофия шарҳи рисоласи”, “Шарҳи Мулло” (ёки “Мулло Жомий”) Марказий Осиё ва Идил (Волга) бўйи татарлари мадрасаларида араб тили грамматикасидан дарслик сифатида доимий ўқитиб келинган. Ўзбекистон ва Тожикистоннинг бир қанча жамоа хўжаликлари, кўчалар, мактаблар Жомий номи билан аталади. Самарқанд шаҳрида Навоий билан Жомий ҳайкали ўрнатилган.

Адабиётшунос ва тилшунос олим сифатида ҳам Жомийнинг хизмати улкандир. “Баҳористон” – Жомийнинг насрий асари бўлиб, у Саъдийнинг “Гулистон” асарига ўхшаш тарзда ёзилган. Бу асарида форс-тожик адабиётининг бир қанча намояндалари ва Алишер Навоий (1441-1501) ҳақида қимматли маʼлумотлар беради. Унинг “Рисолаи аруз” асари аруз ҳақидаги энг мукаммал қоʻлланмалардан биридир. Жомий “Нафаҳот ул-унс” асарини ёзиш билан тасаввуф тарихини оʻрганишга катта ҳисса қоʻшди. Унда 616 мутасаввиф ҳаёти ва фаолияти ҳақида маʼлумот берилган боʻлиб, улардан 34 нафари аёллардир.

Ушбу асарни Навоий маʼлум бир тоʻлдиришлар билан оʻзбек тилига таржима қилган. Жомий фақат машҳур суфийлар ҳақида маʼлумот бериш билан чекланмай, қатор шоир ва адибларнинг ҳаёти ва ижодига ҳам тоʻхталади. Навоий бу асарни оʻзбек тилига “Насоим ул-муҳаббат” (“Муҳаббат шабадалари”) номи билан таржима қилар экан, уни оʻзбек шоирлари ва адиблари ҳақидаги маʼлумотлар билан тоʻлдиради.

Жомий нафақат шоир, балки тилшунос, файласуф, мусиқашунос ва мутаржим сифатида ҳам танилган. У араб ва форс тилларида юксак илмий асарлар ёзган.

Абдурраҳмон Жомийнинг асарлари Ўрта Осиё, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон ва ҳатто Туркия адабиётига кучли таъсир кўрсатган. У Алишер Навоийнинг устозларидан бири саналади. Навоий Жомий ҳақида: “Устозим Жомий бўлмаса, мен йўл топмас эдим,” деб ёзган. Жомий ва Навоий ўртасидаги дўстлик ўша даврда илм-фан ва адабиётнинг юксак даражада бўлганидан далолат беради. Уларнинг ёзишмалари, фикр алмашувлари Шарқ адабий тафаккурининг олтин саҳифаларини ташкил этади.

Бугунги кунда ҳам Жомий асарлари мактаб ва олий таълим муассасаларида ўрганилмоқда. Унинг ғазаллари, ҳикматлари, фалсафий фикрлари ёш авлодни комилликка, маънавий покликка даъват этади.

Абдурраҳмон Жомий — Шарқ маънавиятининг йирик пойдеворларидан биридир. Унинг ҳаёти, ижоди ва фалсафаси инсонни эзгуликка, муҳаббатга, ҳақиқатга чорлайди. Жомий ўзининг чуқур билимлари, илоҳий муҳаббатга асосланган асарлари, инсонпарварлик ғоялари билан бутун мусулмон оламида ҳурмат ва эҳтиромга сазовор бўлган. Бугунги кунда ҳам унинг мероси инсониятни руҳий покликка, меҳр-шафқат ва билимга ундовчи манба бўлиб хизмат қилмоқда.

Ҳошимжон Низомиддинов – “Имом Термизий” ўрта махсус ислом
таълим муассасаси ўқитувчиси 

“Имом Термизий”ЎМИТМ матбуот хизмати