АЛИШЕР НАВОИЙ ВА УНИНГ АСАРЛАРИДАГИ ИСЛОМИЙ ҒОЯЛАР

Алишер Навоий (1441–1501) – ўзбек адабиётининг буюк намояндаси, шоир, мутафаккир, давлат арбоби ва маърифатпарвар шахс бўлиб, унинг ижоди нафақат адабий, балки фалсафий ва диний жиҳатдан ҳам катта аҳамиятга эга. Навоий ҳаёти ва фаолияти XV асрнинг иккинчи ярмида, Темурийлар сулоласи ҳукмронлик қилган даврда кечган. У Ҳиротда туғилган ва ёшлигидан буюк истеъдод эгаси сифатида танилган. Ёшлигида Амир Темурнинг набираси Мирзо Бойсунғур асос солган Ҳирот маданият муҳитида камол топган. Бу муҳитда Навоий Қуръон илмлари, ҳадис, фиқҳ, мантиқ, фалсафа ва тасаввуф билан чуқур танишади. Унинг устозлари орасида машҳур олим ва шоирлардан бири бўлган Қосим Анвор ва Абдураҳмон Жомий ҳам бор эди. Айниқса, Жомийнинг таъсири Навоийнинг дунёқарашида муҳим рол ўйнаган.

Навоий давлат хизматида ҳам фаол бўлиб, Ҳусайн Бойқаро ҳукмронлиги даврида муҳим лавозимларда ишлаган. У ўз маблағлари ҳисобидан мадраса, хонақоҳ, масжид, шифохона ва бошқа ижтимоий муассасалар барпо қилган. Унинг ҳаёти давомида илм-фан ва адабиётнинг ривожига катта эътибор берилган. Навоий нафақат шоир, балки йирик мутафаккир ва тасаввуфга оид чуқур билимга эга бўлган инсон сифатида ҳам танилган. Унинг асарларида Ислом таълимоти, ахлоқий қадриятлар ва тасаввуфий ғоялар чуқур акс этган.

Алишер Навоий Ислом маданияти ва илмини чуқур ўрганган, Қуръон ва Ҳадисни яхши билган алломалардан бири эди. У болалигидан диний таълим олган, тасаввуф билан қизиққан ва бутун ҳаёти давомида Исломий илм-фан ривожига катта ҳисса қўшган. Унинг ижодида Исломнинг асосий қадриятлари – адолат, ҳалоллик, сабр-қаноат, меҳр-оқибат ва тавҳид ғоялари кенг акс этган. Шоир ўз асарларида нафақат диний ахлоқни тарғиб қилган, балки Исломий тасаввуф таълимоти билан боғлиқ чуқур маънавий мазмунни ҳам ёритган. Унинг асарларида дунё ҳаётининг фонийлиги, охиратнинг абадийлиги ва инсоннинг асл бахти фақат Аллоҳга яқинлик орқали топилиши ғоялари асосий ўринни эгаллайди.

Навоий “Хамса” туркум асарлари орқали Ислом ахлоқий мезонларини бадиий шаклда ифодалаган. Ушбу беш достон ўзининг чуқур маънавий ва диний мазмуни билан ажралиб туради. “Ҳайрат ул-аброр” асари инсон ахлоқининг юксак намуналари ва Исломий дунёқараш асосларини тасвирлайди. Достон 64 ҳикоятдан иборат бўлиб, ҳар бир ҳикоя орқали инсоният учун муҳим бўлган ахлоқий сабоқлар берилади. Навоий бу асарида ҳар бир мусулмоннинг тўғри йўлда бўлиши, ҳалол яшаши ва адолатли бўлиши лозимлигини таъкидлайди. “Фарҳод ва Ширин” достонида севги, вафо, садоқат ва таваккал тушунчалари Исломий ахлоқ меъёрлари асосида ёритилади. Фарҳоднинг ўз севгисига етишиш йўлидаги фидойилиги ва охир-оқибатда дунёвий севгидан илоҳий севги сари йўл олиши тасаввуфий руҳда тасвирланади. “Лайли ва Мажнун” достонида инсоний муҳаббатнинг илоҳий севги билан боғлиқлиги тасаввуфий руҳда кўрсатилган бўлиб, бу асарда Мажнун образи орқали инсоннинг Аллоҳга интилиши рамзий маънода берилади. “Сабъаи Сайёр” асарида пайғамбарлар тарихи ва Исломий маънавият ҳақидаги ғоялар илгари сурилади. Бу асарда турли воқеалар орқали инсон ахлоқи, таваккал ва иймоннинг кучи акс эттирилади. “Садди Искандарий” достони эса адолатли ҳукмдор образи ва Исломий сиёсий-ижтимоий қадриятлар билан боғлиқ бўлиб, Искандар образида одил ва доно раҳбар қиёфаси тасвирланади.

Алишер Навоий тасаввуф таълимотига катта эътибор қаратган. Унинг лирик шеъриятида тасаввуфий рамзлар, Аллоҳга муҳаббат ва инсоннинг руҳий камолоти ҳақида чуқур фалсафий мушоҳадалар мавжуд. Масалан, унинг ғазалларида маънавий поклик, нафс тарбияси ва тавҳид (якка Худога эътиқод) ғоялари кенг ёритилади. Шоирнинг тасаввуфий шеърлари инсонни моддий дунё ўзига тортиб олиб кетишидан огоҳлантиради ва уни руҳий камолот сари ундайди.

Навоийнинг деярли ҳар бир асарида Қуръон оятлари ва ҳадисларнинг акс-садоси сезилади. “Ҳайрат ул-аброр” достонида Исломий ахлоқ ва тақво ҳақида фикрлар билдирилади. Ғазалларида Аллоҳга бўлган муҳаббат, дунё фонийлиги ва охиратга ишонч ҳақида сўз юритилади.

“Насойим ул-муҳаббат” асарида Ислом уламолари ва авлиёлар ҳаёти ҳақида ҳикоя қилинади.

Навоий асарларида адолат марказий мавзулардан бири ҳисобланади. У ўзининг “Маҳбуб ул-қулуб” асарида инсоннинг яхши хулқ-атвори ва адолат тамойилларини кенг ёритади. Шоирнинг фикрича, ҳақиқий ҳукмдор Исломий адолатни таъминловчи, халқнинг манфаатларини ҳимоя қилувчи шахс бўлиши лозим. У адолатни энг олий фазилат деб билиб, ҳукмдорларни одил бўлишга чақиради.

Алишер Навоий асарларида Исломий қадриятлар, ахлоқий меъёрлар ва тасаввуфий ғоялар чуқур ёритилган. Унинг ижоди нафақат бадиий маънода, балки диний-фалсафий жиҳатдан ҳам қимматли мерос ҳисобланади. Шоир асарларида Қуръон оятлари, ҳадислар ва Исломий фалсафа асосида шаклланган ахлоқий ғояларнинг кенг ёритилиши унинг Ислом маданиятига бўлган юксак ҳурматини кўрсатади. Навоий нафақат адабиётда, балки диний-маънавий ҳаётда ҳам буюк ислоҳотчи сифатида тарихда ўз ўрнини эгаллаган мутафаккир саналади. Унинг асарлари бугунги кунда ҳам Исломий қадриятларни англаш ва уларга амал қилишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Шоир асарларидаги тасаввуфий руҳ, ахлоқий етуклик ва илоҳий ишқ ғоялари нафақат ўз даврида, балки бугунги кунда ҳам инсонларни эзгуликка ундайди. Навоийнинг ижоди нафақат адабиёт ихлосмандлари, балки Исломий таълим ва маънавият билан шуғулланувчилар учун ҳам бебаҳо хазина бўлиб қолмоқда.

Ярашев Ҳабиб – “Имом Термизий” ўрта махсус ислом таълим муассасаси 4-босқич талабаси

“Имом Термизий” ЎМИТМ матбуот хизмати