МАҲМУДХЎЖА БЕҲБУДИЙ: ҲАЁТИ ВА ИЛМИЙ ФАОЛИЯТИ

Ватанимиз тарихида ғоят мураккаб ва синовли давр бўлган ХХ аср бошида майдонга чиққан Маҳмудхўжа Беҳбудий Туркистон жадидчилик ҳаракатининг асосчиси ҳисобланади. У миллий озодлик ҳаракатининг буюк намоёндаси сифатида илм-фан, таълим ва тарбия, адабиёт ва санъат, матбуот соҳаларини ривожлантириш, жаҳондаги илғор тараққиёт ютуқларини ўзлаштириш орқали халқимизнинг онгу тафаккурини юксалтириш ҳамда ҳурриятга эришиш йўлида ўз ҳаётини бахш этган фидойи зотдир.

Маҳмудхўжа Беҳбудий чор ҳукумати ва маҳаллий мутаассиб кучларнинг мислсиз қаршилигига қарамасдан, юртимизда биринчилар қаторида илк замонавий мактаблар ташкил қилиш, улар учун зарур дарсликлар яратиш, нашриёт ва театрлар барпо этиш ишларига бош-қош бўлди. Моҳир публитсист сифатида ўз даврининг долзарб муаммоларига бағишланган қатор салмоқли асарлар ва икки юздан ортиқ мақолалар яратди. Шу билан бирга, “Самарқанд” газетаси ҳамда “Ойна” журналига асос солди. 1914-йилда “Турон” театрида саҳналаштирилган “Падаркуш” пьесаси орқали ўлкамизда театр санъатининг тамал тошини қўйди. Афсуски, атоқли адиб ва жамоат арбоби бўлган бу мутафаккир зот 44 ёшида ёвуз кучлар қурбони бўлди.

Маҳмудхўжа Беҳбудий (1875–1919) ўз даврининг улуғ шоир, ёзувчи, педагог, публитсист ва жамоат арбоби бўлиб, ўзининг илмий фаолияти, асарлари ва ижоди орқали нафақат ўз замонасининг, балки кейинги авлодларнинг маънавий ва илмий ҳаётига ҳам катта таъсир кўрсатди. У, хусусан, ўзбек миллий уйғонишининг асосий намояндаларидан бири сифатида танилган. Унинг илмий фаолияти, адабий мероси ва фалсафий қарашлари ўзбек халқининг ривожланишига хизмат қилган.

Маҳмудхўжа Беҳбудий Тошкентда туғилган. У дастлаб Тошкентдаги мадрасада таълим олган, кейинчалик Самарқандда ўқишни давом эттирган. У 19-асрнинг охири ва 20-асрнинг бошларида яшаб, фаолият кўрсатган. Беҳбудийнинг маълумоти ҳамда илмий фаолияти жуда кенг қамровли бўлиб, турли соҳаларни ўз ичига олган: лингвистика, адабиёт, тарих, маданият ва таълим соҳаларида ўзининг назарий ва амалий ишлари билан машҳурдир.

Маҳмудхўжа Беҳбудий илмий фаолиятини ўзбек тилининг ривожланишига қаратган. У ўз асарларида туркий халқнинг тили, маданияти ва тарихини тарғиб қилган. Беҳбудийнинг илмий фикрларини умумлаштирадиган энг муҳим жиҳатлардан бири бу – туркий халқларнинг ўзаро бирлигини ва жаҳон тарихидаги ўрнини очиб бериш эди. Беҳбудийнинг назарий ишлари тилшунослик ва тарих соҳаларига катта таъсир кўрсатган. У, хусусан, ўзбек тилининг тўғри ривожланишига ҳисса қўшган ва ўзбек адабиётининг ўзига хослигини таъкидлаган.

Унинг илмий фаолиятида бир нечта асосий йўналишлар мавжуд:

1. Адабиётшунослик: Беҳбудий ўзбек адабиётининг ривожланишини ўзининг илмий асарларида ёритган. Унинг адабиётга доир рисолалари ўз даврининг шоирлари ва ёзувчиларига ўхшаш тарзда, халқнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётини акс эттирган. У, шунингдек, халқ тилини асраб-авайлаш ва унинг ўзига хослигини сақлашнинг аҳамиятига урғу берган.
2. Педагогика: Беҳбудий ўзининг педагогик фаолиятида болалар таълимининг сифатини оширишга катта эътибор қаратган. У, ўз асарларида ўқувчиларни маънавий ва ахлоқий жиҳатдан юксалтиришга чақирган. Унинг таълим соҳасидаги ғоялари замонавий педагогика методларининг ривожланишига таъсир кўрсатган.
3. Фалсафа: Беҳбудий ўзининг фалсафий қарашларида туркий халқларнинг ўзлигини, тарихини ва маданиятини сақлаб қолиш заруратини таъкидлаган. Унинг фалсафаси миллий уйғониш ва мустақиллик ғояларига асосланган бўлиб, у шахснинг эркинлиги ва хоҳиш-истакларини жамият манфаатларига мос равишда ривожлантиришни муҳим деб билган.
4. Тадқиқотлар ва журналистика: Беҳбудий ўзининг илмий фаолиятини кенг оммага тақдим этишда журналистикани ҳам фаол ишлатган. Унинг журналистик фаолияти ўз замонасининг ижтимоий ва сиёсий ҳолатини таҳлил қилишга, турли муаммоларга эътибор қаратишга, халқни ўз ҳуқуқларини тушунишга чақиришга йўналтирилган эди.

Маҳмудхўжа Беҳбудий ўзининг илмий ва адабий фаолиятида кўплаб асарлар яратган. Унинг асарлари, ўзбек тилида ёзилган адабий меросни шакллантиришда муҳим ўрин тутади. Беҳбудий турли жанрларда асарлар ёзган: драма, поезия, публитсистика ва илмий мақолалар. У ўзбек адабиётида реалистик йўналишни ривожлантирган, ижтимоий масалаларни ёритиш орқали халқни уйғонишга чақирган.

Хулоса

Маҳмудхўжа Беҳбудий ўз замонининг кўп қиррали йирик арбоби бўлиб, ўзининг илмий ва адабий фаолияти орқали ўзбек миллатининг тараққиёти ва маданиятининг ривожланишига катта ҳисса қўшган. Унинг илмий фаолияти, адабий асарлари ва педагогик ғоялари ҳозирги кунда ҳам ўрганилмоқда ва юқори баҳоланяпти. Беҳбудий ўзининг нафақат адабиётдаги, балки илм-фан ва маданиятдаги излари билан ҳам юксак ҳурматга сазовор бўлган.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Маҳмудхўжа Беҳбудий. (1972). Танланган асарлар. Ташкент: Фан.
2. Мирзаева, М. (2014). Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг адабий мероси. Ўзбек адабиёти тарихидан материаллар. Ташкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт.
3. Анвар, Т. (1999). Беҳбудий ва унинг илмий фаолияти. Ўзбекистон илмий-техник ахборот маркази.
4. Ғуломов, А. (2010). Маҳмудхўжа Беҳбудий – ўзбек тилшунослигининг асосчиси. Ўзбек филологияси.
5. Расулов, М. (2000). Маҳмудхўжа Беҳбудий ва педагогика. Ўзбекистон педагогик журнали.

ИмомиддинБобоқулов - Маънавий-маърифий ишлар бўйича директор ўринбосари

“Имом Термизий” ЎМИТМ матбуот хизмати