Каломнинг хабар ва иншога бўлиниши

Калом тузилиши

Инсон оғзидан чиқаётган гаплар ифодали бўлиш билан хабар ва иншога бўлинади. Хабар – бирон воқеа, тафсилот ҳақида маълумот берувчи гап бўлиб, унинг эга ва кесими бўлиши керак. Кесимнинг феъл билан боғлиқ экани маълум ва уни муснад дейилади. Гапнинг эгаси доим кесимга, яъни феълга боғлиқ бўлиб келади ва бирон ифодали маънони билдириш учун улар бир-бирига мос келиши ва суяниши керак бўлади. Гап эгасини муснад илайҳ дейилади. 

Муснад, муснад илайҳ ва уларнинг бир-бирига суяниши – иснод ҳисобланиб, уларнинг ҳар бири алоҳида бобларда ўрганилади. Булар 3 боб бўлади. 

Муснад – маъносини тўлдириб берувчи лафзлар билан келиши 4-бобни ташкил этади. Унда феъл ёки унга қўшилган лафз, исми фоилга ўхшаб феъл маъносини ифодалайдиган лафзлар келиши мумкин. Уларни мутааллиқ, яъни муснадга тегишли лафзлар ҳам дейилади. 

Иснод ва унинг тааллуқлари тўлиқ ёки қисқа келтирилиши мумкин, баъзи ҳолатларда келтирилмайди. Булар 5-бобда ўрганилади.

Иншо – буйруқ майлидаги жумлаларни, оддий гап билан бошқа мақсадларни ифодалашни, мақолларга ўхшаш жумлаларни ишлатиш ва уларнинг ҳолатларини ўрганадиган олтинчи бобдир. 

Жумлалар ёнма-ён келтирилган ҳолда, улар бир-бирини тўлдирадиган, боғланадиган бўлади. Баъзан улар бир-бирига тегишли бўлмайдилар. Бу каби ҳолатлар 7-бобда ўрганилади. 

Гап мазмунини зарур бўлган кучайтириш ёки бошқа маънони ифолаш учун гапга қўшимчалар киритиш ёки шароитдан келиб чиқиб қўшимчаларни киритмаслик ҳақида 8-бобда баҳс юритилади. 

تعريف علم المعانى : هو أصول و قواعد ، يعرف بها ، كيف يطابق الكلام مقتضى الحال

Маоний илмининг таърифи: Гапни талаб қилинаётган ҳолатга мослаб келтириш ҳақидаги усул ва қоидалардир[1].

Усул ва қоидалардан мурод мазкур илмга тегишли умумий масалаларидир. Масалан: инкор қилувчи кишига каломни таъкид билан келтириш кераклигини, инкор қилмаган кишига эса гап таъкидсиз айтилиши, зукко, зийрак ва илмли кишига гапни қисқа айтилиши, ақли заиф ёки илмсиз, бехабар кишига гапни кенгайтириб, чўзиб келтириш керак эканлигига эътибор берилади. Бундан бошқа ҳолатларда ҳам, ундан келиб чиққан ҳолда унга тегишли ва мос гапларни келтириш мазкур фан мавзуларига киради.

Ҳол – гап айтилган ўрин бўлиб, у мутакаллимни (биринчи шахс) ўз каломида аслий маънога қўшимча бирор хос нарса келтиришга ундайди. Қуйида келтириладиган мисоллар бу гапларни янада ойдинроқ тушинишга ёрдам беради.

Муқтазо ҳол – мутакаллим (биринчи шахс) гапини махсус шаклда келтиришга ундаган ҳолатдир. 

Муқтазо ҳолга каломнинг мувофиқ келиши – калом ўша хос нарсани ўз ичига қамраб олишидир[2].

Калом ҳолатларга қараб ўзгаради. Ҳолат мақтов, яъни мадҳ бўлганда мутакаллим гапини чўзиши – итноб қилиши керак бўлади. Чунки мақташ бир-икки сўз билан амалга ошмайди. Ҳолат уришиш, койиш бўлганда ҳам гапни кўпайтириш талаб қилинади. Хитоб қилинаётган киши зийрак ёки хабар ҳақида маълумотга эга бўлганда унга гапни қисқа – ийжоз қилиб гапириш шарт бўлади. Мухотаб мункир бўлганда эса, унга гапни таъкид билан айтиш зарур бўлади. Шунингдек, бундан бошқа ҳолатлар ҳам бўлиши мумкин.

Бунга мисол:

وَأَنَّا لَا نَدْرِي أَشَرٌّ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا.

Яъни: “Биз ер юзидагиларга (Аллоҳ томонидан) ёмонлик ирода қилинганми ёки Парвардигорлари уларга тўғри йўлни ирода қилганми, билмасмиз”[3].

Ушбу ояти каримадагиأَمْ  калимасидан олдинги жумла ундан кейингисидан фарқланади. Чунки биринчи жумла мажҳул, иккинчиси маълум шаклда келмоқда. Бунинг боиси, иккинчи жумлада яхшиликни Аллоҳ таолога нисбат берилмоқда, биринчисида эса, ёмонлик нисбатини Аллоҳ таолодан нафий қилинмоқда[4]. Яъни, қаттиқ ҳурмат қилинадиган зотлар ҳақида, ва айниқса, Аллоҳ таолони юксак фазилатли, камол сифатли Зот деб турган ҳолда, унга ёмонликни нисбат бериш беадаблик ҳисобланади. Зеро, барча ишлар Аллоҳ таолонинг изни-иродаси билан экани аниқ бўлса-да, яхшиликни унга нисбат бериб, ёмонликни нафий қилиш гўзал одоб ҳисобланади.

Мухотабнинг инкори гапни таъкид билан келтиришни тақазо этгани каби, мухотабни мақташ ҳам гапни алоҳида хусусият билан келтиришни тақазо этади. Бу (яъни, мақтов) ҳол бўлиб, мутакаллимнинг ўз каломини кенг, чўзиб келтиришга ундайди. Шунингдек, мухотабнинг зукколиги, илмлилиги ҳол бўлиб, у каломни қисқа, лўнда кўринишда келтиришга ундайди. Чунки зукколик сўзни қисқа келтиришни тақозо этади. Каломни чўзиб ёки қисқа келиши ҳолнинг тақазосидир.

Мулоҳаза: Бир талаб қилинган ҳолатга мос келган гап бошқасига тўғри келмаслиги мумкин. Муқтазои ҳол таъкид, итноб-чўзиш, ийжоз-қисқалик ва қоидаларни қамраб олган умумий каломдир. Лекин мухотабнинг мункирлиги зиёда бўлиши билан таъкид ҳам зиёда бўлиб бориши керак. Мисол учун мухотаб боғнинг мева берувчи бўлишига шубҳа билан қаради. Унинг шубҳасини, енгил инкорини кетказиш учун “Ҳақиқатда боғ мева берувчидир”, деб айтиши кифоя бўлади. Мухотаб мункирлигида давом этадиган ҳолда, “Ҳақиқатда ҳам боғ албатта мева берувчидир” таъкид кўпайтириб келтирилади. Агар у ишонмаса, қасам билан жавоб берилади ва “Қасамки, албатта боғ ҳақиқатда мева берувчидир” дейилади.

Демак, биринчи ҳолатда айтилган жавоб билан охирги жавобнинг орасида фарқ ҳам, муқтазо ҳам фарқ қилади. Шу нуқтаи назардан, баъзи олимлар таъкид, итноб ийжоз ва бошқа ҳолларни мустақил калом бўла олмайди деганлар. 

البستان مثمر، إن أنكر المخاطب زيد : إن البستان مثمر ، و إذا زيد فى الانكار : إن البستان لمثمر ، بالتأكيدين ثم تأتى بالقسم : و الله : إن البستان لمثمر و هكذا

Оддий хабар қилиб “Боғ мева берувчидир”, айтилди. Мухотаб эса буни инкор қилди, ишонмади. Араблар унинг инкорини кетказиш мақсадида хабарларига таъкид лафзларидан бирини қўшиб: “Албатта, боғ мева берувчидилар” дейдилар. Мухотаб шунда ишонмаса, инкорида туриб олган тақдирда, унга таъкидларни қўшиб келтиришда давом этадилар ва: “Ҳақиқатда ҳам, боғ албатта мева берувчидир”, дейдилар. Кейинги ҳолда қасам лафзлари билан таъкидни кучайтирадилар ва: “Аллоҳга қасамки, ҳақиқатда ҳам боғ, албатта мева берувчидир”, дейдилар ва ҳаказо. Бу каби қатъий таъкидлардан сўнг мухотабда инкор ва ишончсизлик қолмаслиги керак. 

ХУЛОСА

Ушбу мақолада каломнинг икки асосий кўриниши — хабар ва иншонинг назарий-таълимий асослари, улар орасидаги семантик ва прагматик фарқлар, шунингдек, нутқ вазиятига мослашув қоидалари чуқур таҳлил қилинди. Хабар жумланинг мақсади воқелик ҳақида маълумот бериш бўлса, иншо жумлаларининг вазифаси талаб, буйруқ, истак, дуо, таажжуб каби маъноларни ифода этишдан иборат экани мисоллар билан асослаб берилди. Нутқнинг ҳар икки тури муснад, муснад илайҳ, иснод, таъкид ва бошқа балоғат воситалари орқали маънога мос шаклга келтирилиши маълум қилинди.

Шунингдек, муқтазои ҳол тушунчаси — яъни гапни тингловчи ҳолатига, унинг билим даражасига, инкор ёки тасдиқ ҳолатига, шунингдек, нутқнинг мақсадига қараб мослаштириш зарурлиги алоҳида илмий тамойил сифатида ёритилди. Зукко, билимдон кишига гапнинг қисқа ва аниқ келиши; инкор қилувчи тингловчига эса таъкид, изоҳ ва ҳатто қасам билан кучайтирилган шаклда айтилишининг зарурлиги далиллар билан кўрсатилди. Қуръони карим оятларидаги балоғат усулларидан бири сифатида яхшиликни Аллоҳга нисбат бериш, ёмонлик нисбатини эса нафий қилиш каби маъно нозикликлари шарҳланиб, маъоний илмига хос юксак услубий фазилатлар очиб берилди.

Тадқиқот жараёнида турли балоғат манбалари, қадимги ва замонавий олимларнинг асарлари, расмий луғатлар ва шарҳлар асос қилиб олингани натижасида, мақола илм ал-маъоний бўйича аниқ, тизимли ва илмий асосланган тасаввурни шакллантиради. Мазкур иш тилшунослик, араб филологияси ва балоғат илмини ўрганувчи талабалар ҳамда тадқиқотчилар учун назарий ва амалий жиҳатдан муҳим манба бўлиб хизмат қилади.

Ушбу хулоса каломнинг мазмуний-грамматик тизимини ўрганишда хабар ва иншонинг коммуникатив аҳамияти, нутқ ҳолатига мослашув тамойиллари ва балоғат мезонларининг зарурлигини яна бир бор тасдиқлайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБА ВА АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ

1. Абдулазиз ибн Али Ҳарбий. “Ал-балоға вал муяссара”. – Байрут: Дор Ибн Ҳазм, 2011. 100 б.
2. Абдулқоҳир Журжоний. “Далоил ал-иъжоз”. – Байрут: Дор ал-маърифа, 2001.
3. Абдулмалик Саъолабий Найсобурий. “Сеҳр ал-балоға ва сирр ал-бароъа”. Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия. 2003 й. 224 б.
4. Абдуҳ Абдулазиз. “Ал-балоға ал-истилоҳия”. – Қоҳира: Дор ал-фикр ал-арабий. 1992. 396 б.
5. Абу Яқуб Саккокий. “Мифтаҳ ал-улум”. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1987. 628 б.
6. Али Хабармий, Мустафо Амин. “Ал-Балоғатул-возиҳа”. – Қоҳира. 1999.
7. Аҳмад Ҳошимий. “Жавоҳир ал-балоға фи ал-маоний ва ал-баён ва ал-бадиъ”.  – Байрут: “Мактаба ал-асрийя” 1999-й. 406 б.
8. Муҳаммад Анвар Бадахшоний. “Ториқ ал-вусул ила улум ал-балоға”. – Покистон-2004: Байт  ал-илм. 380 б.
9. Муҳаммад Диёб, Султон Муҳаммад. “Дурус ал-балоға”.  – Покистон: Мактаба ал-мадина, 2007. 241 б.
10. Муҳаммад Юсуф Тоълавий. “Жавоҳир ал-балоға фи шарҳи дурус ал-балоға”. Ҳиндистон: “Матбаату фақиҳ ал-умма”. 368 б.
11. О. Носиров, М.Юсупов. “Ан-наъйм: ўзбекча-арабча луғат”. –Тошкент: А. Қодирий номидаги халқ мероси, 2003. 959 б.
12. Саъдуддин Тафтазоний. “Ат-талхис фи улум ал-балоға”. – Байрут: Дор ал-фикр. 1904 й. 
13. Салимахон Рустамий. «Балоғат илмида лингвистик назариялар ва тил ҳодисаларининг ёритилиши”. – Т.: Наврўз нашриёти, 2017. 172 .
14. Соъидий Абдулмутаъал. “Буғя ал-ийзоҳ ли талхис ал-мифтаҳ фи улум ал-балағо”. Мактаба ал-адаб, 2005. 166.
15. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”. А.Мадвалиев таҳрири остида. –Тошкент: Ўзбекистон миллий энцилопедияси. 2008.
16. Фазл Ҳасан Аббос. “Ал-балоға фунунуҳа ва афнануҳа”. “Дор ал-фурқон” 1998-й. 616 б.
17. Хатиб Қазвиний. “Ал-изоҳ фи улум ал-балоға”.  – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия. 2003 й. 390 б
18. Хатиб Қазвиний. “Талхис ал-мифтаҳ”. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия. 2003 й. 439 б.
19. Ҳомид Авний. “Ал-минҳаж ал-возиҳ лил балоға”. 5 жузли. 1267 б.

Мамаюсупов Жўрахон – “Имом Термизий” ўрта махсус ислом таълим муассасаси ўқитувчиси

“Имом Термизий” ЎМИТМ матбуот хизмати

[1] Ҳомид Авний. Ал-минҳаж ал-возиҳ. – Миср: Дор ал-кутуб ал-аробия, 1953. – Ж. 2. – Б. 5

[2] Аҳмад Ҳошимий. Жавоҳир ал-балоға фи ал-маоний ва ал-баён ва ал-бадиъ. – Байрут: Мактаба ал-асрийя 1999. – Б. 56.

[3] Абдулазиз Мансур. Қуръони Карим маъноларининг таржима ва тафсири. Тошкент-2006. ТИУ нашриёт матбаа бирлашмаси. Жин сураси 10-оят. – Б. 572. (бундан кейин: А. Мансур. Қуръон карим м. тар. ва таф.)

[4] Муҳаммад Юсуф Тоълавий. Жавоҳир ал-балоға фи шарҳи дурус ал-балоға. Ҳиндистон: Матабату фақиҳ ал-умма. – Б. 38.