АРАБ ТИЛИНИНГ РИВОЖИГА ҲИССА ҚЎШГАН МОВАРОУННАҲРЛИК ОЛИМЛАР  ВА УЛАР ЁЗГАН АСАРЛАР.

Маълумки, араб грамматикасининг пайдо бўлиши Басра, Куфа, Бағдод, Миср ва Андалусияда вужудга келган ва тараққий этган бир қанча грамматик мактаблар орқали унинг ривожланиши ва такомиллашуви билан боғлиқ бўлган[1]

Фатҳ қилинган Мовароуннаҳр ва Хоразм ўлкаларининг халқи илк ўрта асрларда ҳақиқий ислом динини қабул қилгандан сўнг араб тилида фанлар пайдо бўла бошлади. Ўша дастлабки босқичнинг ривожланиши инсоний фанларнинг турли соҳаларини ўз ичига олган эркин ривожланишни ва араб тилида ёзилган китоблар орқали умуминсоний ахлоқий қадриятларни алмашишни ўз ичига олган бўлиб, бу Мовароуннаҳр бўйлаб таниқли олимларнинг пайдо бўлишига имкон берди. Араб ислом фанлари ва маданиятини бойитиш. Бу турк ва форслардан илм-фан, шеърият, фалсафа ва тарихдаги даҳоларнинг чиқиши эди.

            Мовароуннаҳр ўлкасида ҳам наҳв ва сарф илми борасида забардаст алломалар етишиб чиққан ва бу соҳада қимматли асарлар ёзиб қолдирганлар. Жумладан, Аз-Замахшарийнинг “ал-Муфассал фи наҳв”, “Ал-Ҳарокот”, “Асасул балоға”, Умар Жундийнинг “Ал-Иқлид” асари, тарихда Замаҳшарийнинг издоши номи билан танилган Ал-Муторризийнинг “Ал-Мисбаҳ фи наҳв”, “Ал-Иқнаъу фил луғат”, Муҳаммад Ал-Муизийнинг “Тасрифў-л-афъал”, Ҳамидиддин Доририйнинг “Муқаддимату Ад-Доририй” ва Абдураҳмон Ал-Жомийнинг “Шарҳ Мулла” асарлари шулар жумласидандир. Бу асарлар Ислом оламидаги бебаҳо асарлар сирасига киради.            

Араб тилининг қонун-қоидалари тизими – наҳв илмини яратган ва камолга етказган олимлар орасида бизнинг бобокалонимиз Маҳмуд Замахшарий муҳим ўрин эгаллайди. Аллома ҳақидаги маълумотлар асосан Ўрта аср араб манбаларида келтирилган. Абул Қосим Маҳмуд ибн Умар Замахшарий 467-1075 йил 27 ражаб ойи, 19 мартда Хоразмнинг Замахшар қишлоғида таваллуд топган. Отаси унчалик бадавлат бўлмаса-да, саводли, тақводор, диёнатли киши бўлган ва аксар вақтини ибодат билан ўтказиб, Замахшардаги бир масжидда имомлик ҳам қилган. Онаси ҳам художўй бўлган. Шарқда алломани чуқур ҳурмат ва меҳр билан “Устозул араб вал ажам” (“Араблар ва ғайри араблар устози”), “Фахру Хоразм” (“Хоразм фахри”) каби шарафли номлар билан атаганлар. Замахшарий ҳаёти давомида илм ўрганиш мақсадида тинмай дунё кезган. Буюк аллома Хуросон, Эрон, Арабистон, Ироқ, Яман, Шом (Сурия) каби давлатларнинг Марв, Нишопур, Исфаҳон, Бағдод, Ҳижоз, Дамашқ ва Макка каби шаҳарларида бўлиб, асарлари учун бой манба тўплаган. Маълумотларга кўра, олим ўзининг кўплаб асарларини Маккада ёзган ва худди шу ерда буюк олим сифатида эътироф этилган, шуҳрат қозонган. Замахшарий ўз даврининг забардаст олимларидан бири бўлиб, фаннинг турли соҳаларига оид етмишга яқин асар ёзган. Афсуски, бизга шулардан баъзиларигина етиб келган, холос. Алломанинг асарлари рўйхати турли манбаларда турлича келтирилади. Немис шарқшунос олими К.Броккелман ўзининг “Араб адабиёти тарихи” номли асарида Маҳмуд Замахшарийнинг 31 та асари бўлгани ҳақида маълумот берган бўлса, доктор Аҳмад Муҳаммад Хуфий–“ Замахшарий” номли рисоласида унинг 48 асари борлигини айтиб ўтади.

 Араб олимларидан Журжи Зайдон, Аҳмад Муҳаммад Худий, Али Бажовий, Баҳижа Боқир Ҳусний, Муҳаммад Абул фазл Иброҳим, Ҳусни Абдужалил Юсуф, Иброҳим Самароий, Муҳаммад Босил Уюн Суд ва бошқалар аллома ижодини ҳар томонлама ўрганишга ҳаракат қилган ва бугунги кунда ҳам кўпгина олимлар Маҳмуд Замахшарий асарлари устида тадқиқотлар олиб бормоқда.

Академик А.Рустамовнинг “Маҳмуд Замахшарий” китобида алломанинг 39 та асари бўлгани ҳақида маълумотлар бор. Б.З.Холидов ўз мақоласида Замахшарий 55 та асар ёзганини таъкидлайди. Маҳмуд Замахшарий илмий меросининг яна бир тадқиқотчиси У.Уватов “Нозик иборалар” номли китобида алломанинг 34 та асарига оид маълумот берган. Маҳмуд Замахшарий қомусий олим сифатида тилшунослик, адабиёт, география, тарих ва бошқа қатор йўналишлар бўйича мактаб яратган. Аллома 200 дан ортиқ шогирди бўлган. Асарларини бевосита ўрганиб, илм-у фаннинг сирларини эгаллаган 100 дан ортиқ олим ғойибдан ўзини Замахшарийнинг шогирди деб ҳисоблаган. Буюк алломанинг бебаҳо мероси дурдоналари орасида тилшуносликка оид энг машҳур асарларидан “Шарҳ абят китоб Сибавайҳ” (“Сибавайҳ китобининг шарҳи”), “Ал-Муфассал”, “Ал-Унмузаж” (грамматикага оид) алоҳида аҳамиятга эга. Арабларда ҳам бундай мақол бор: “Агар Замахшарий бўлмаганида, араблар ўз тилини билмас эди”. Шунга кўра, алломанинг бундай таҳсин-мақтовларга эришиши ва бутун дунёга машҳур тилшунос, грамматик олим бўлиб танилишига сабаб араб тили грамматикасига бағишлаб ёзилган “Ал-Муфассал фин наҳв” – “Наҳв (грамматика) ҳақида муфассал китоб” асари бўлса, ажаб эмас[4]. “Ал-Муфассал” араб тили наҳв сарфини ўрганишда йирик қўлланма сифатида азалдан Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам шуҳрат топган асарлардан ҳисобланади. Кўпчилик олимлар ўз илмий қиммати жиҳатидан аз-Замахшарийнинг бу асари таниқли араб тилшуноси Сибавайҳнинг (796 йили вафот этган) араб грамматикасига оид ёзган “Ал-китоб”идан кейин иккинчи ўринда туради, деб таъкидлаганлар. Ўша даврнинг ўзидаёқ араблар орасида ҳам бу асар катта эътибор қозонган ва араб тилини ўрганишда асосий қўлланмалардан бири сифатида кенг тарқалган.

Ироқлик олим Фозил Солиҳ Самарий маълумотига қараганда, Замахшарий қолдирган бой илмий меросни қуйидагича таснифлаш мумкин: диний илмлар, ислом уламолари ва фиқҳга оид асарлар; луғатшунослик, араб тили грамматикаси (сарф ва наҳ); аруз ва адабиёт назарияси; бадиий адабиёт (шеърий девонлар ва насрий асарлар); мантиқ ва фалсафага оид асарлар; жўғрофия ва этнографияга оид асарлар.

Қуйида аллома қаламига мансуб тилшуносликка оид асарлар билан танишамиз. “Ал-Муфассал фи санъатил эъроб” – “Эъроб санъати ҳақида муфассал китоб”, “Асосул- балоға” – “Балоғат асоси” ,“Ал-Ҳарокот”,  “Ал-Муфрад вал муаллиф фин наҳв” – Араб тилида бирлик ва кўплик”.“Ал-АмолийМ фин наҳв” – “Грамматик қоидаларда орфография”.“Ал-Муфрад вал мураккаб фил арабия” – “Араб тилида бирлик ва кўплик”.[5] Имом Замахшарий қариндош-уруғларининг қистовларига қарамасдан, ҳаётида бирор марта ҳам уйланмаганлар. Илмий асарлар ёзиш ва муносиб шогирдлар тайёрлашни фарзанд ўстиришдан аъло деб ҳисоблаган. Имом Замахшарий қайси шаҳарга борсалар кўплаб кишилар у кишига шогирд тушиб у кишидан илм олишга жидду-жаҳд қилган, улардан Абу Умар Омир ибн ал-Ҳасан ас-Самсар, Абул-Махосин Исмоил ибн Алий ат-Тубла, Алий ибн Ийдо ибн Хамза ибн Ваҳҳос ибн Абдул Муттолиб.

Замахшарий охирги марта Маккадан қайтиб, Хоразмда бир неча йил яшайдилар ва ҳижрий 538 йилда, арафа кечаси (1144-йил 14-апрел) вафот этадилар. Аллоҳ таоло Имом аз-Замахшарийни охиратларини обод этсин, қиёмат куни Фирдавс жаннати билан мукофатласин, бизга қолдирган олтин меросларини ўқиб манфаат олишимизни насб этсин.

 Жомий (Абдураҳмон Жомий),(тахаллуси; асл исм-шарифи Нуриддин Абдураҳмон ибн Аҳмад) (1414.7.11, Жом— 1492.8.11, Ҳирот) — форс-тожик шоири, нақшбандийлик тариқатининг йирик вакили. Асарлари ўзбек тилига таржима қилиниб, бир неча марта нашр этилган. “Кофия шарҳи рисоласи”, “Шарҳи Мулло” (ёки “Мулло Жомий”) Марказий Осиё ва Идил (Волга) бўйи татарлари мадрасаларида араб тили грамматикасидан дарслик сифатида ўқитилган. Ўзбекистон ва Тожикистоннинг бир қанча жамоа хўжаликлари, кўчалар, мактаблар Жомий номи билан аталади.

Абу Али ибн Сино Оврупода Авитсенна номи билан машҳур бўлган ва Шарқда улуғлаб ,”Шайхур раис” номи билан аталган ватандошимиз Абу Али ибн Сино (980-1037) турли соҳаларда, шу жумладан, тилшунослик бобида ҳам бир қанча асарлар яратди.  “Китоби ал милҳ финнаҳв” (“Ўткирлик синтаксисда эканлиги китоби”) “Китоб лисонул араб”(“Араб тили китоби”),“Асбоби худут ал-хуруф” (“Товушларнинг чегараланиш сабаблари”) каби тилшуносликка оид қатор асарлар қолдирди. Шу кунгача “Асбоби худут ал хуруф” асарининг тўртта нашри: Қоҳира (2),Тифлис нашри ва Тошкент нашрлари маълум.

Асарнинг Тошкент нашрини тайёрлашда профессор А.Маҳмудов ва профессор Қ.Маҳмудовларнинг хизматлари катта  бўлди. Ал-Қосим Ал-Хоразмий (555-617 ҳижрий - 1160-1220 милодий) У Ал-Қосим бин Ал-Ҳусайн бин Муҳаммад Ал-Хоразмий, Хоразмда туғилган. У араб тили грамматикаси ва морфологияси бўйича машҳур олим бўлиб, “Садру-л-Афзал” лақабли. У ҳуқуқшунос, грамматикачи, ёзувчи, шоир, носир, эди. Унинг асарларидан: “Грамматикада ривоятлар китоби”, “Грамматика бўйича Ал-Муфассал китоби”нинг изоҳи. Аз-Замахшарийнинг “Ал-Унмузаж” шарҳи сарларини ёзган. Муҳаммад ал-Бухорий (895 ҳижрий- 1490 милодий) Шамсуддин, Абдулҳамид, Муҳаммад бин Муҳаммад ал-Бухорий ар-Раматоний, грамматика ва ҳуқуқшунос, Макка ҳанафий мазҳабининг имоми бўлган. Китоблари орасида: “Аржумиянинг муқаддимаси тафсири”, “Тақниҳ ал-лубобнинг изоҳи”. асарларини ёзган. Иноятуллоҳ Охунд бин Абдуллоҳ Ал-Вобкандий Ал-Бухорий Ал-Ҳанафийнинг  грамматикага доир асари: “Ал-Кофия шарҳига  изоҳ”, асарини ёзган Муҳаммад ал-Хоразмий ал-Барқий (Имом Абу Абдуллоҳ) Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Юсуф бин Исмоил бин Шоҳ ал-Хоразмий ал-Барқий фасоҳатли олим ва воизлардан бири бўлиб, Ироққа сафар қилиб, Байтул Муқаддасни зиёрат қилган. Сўнгра Бухорода яшаб, фиқҳ, шеър, тил, грамматика илмларида имомлик қилган.

Абу Бакр Аҳмад ибн Муҳаммад бин Мансур бин Ал-Ҳаёт, грамматик олим (ҳижрий 320-йил, 932-йилда вафот этган) самарқандлик бўлиб, у ердан Бағдодга сафар қилган грамматик, тилшунос, шоир, тарихчи сифатида келган. Унинг асарлари, жумладан, “Катта грамматика китоби”, “Ал-Муқний китоби”, “Ал-Мужжаз китоби”ни қолдирди. У “Қуръон маънолари” китобини ҳам ёзган. Абу Бакр ибн Хайят Басрада вафот этди. 

Абу ал-Фатҳ Носир бин Ал-Макарим Абдул-Саййид бин Али, Ал-Матразий (538-610 ҳижрий - 1143-1213 милодий) номи билан машҳур. У аз-Замахшарий вафот этган йили шу шаҳарда туғилган. Шунинг учун унга “халифа Аз-Замахшарий” унвони берилган. Аз-Замахшарий вафотидан кейин у “Грамматика имоми” шарафли унвонини олди. Ал-Матразий грамматика, тил ва адабиётга оид бир қанча фойдали асарлар ёзган, жумладан: “Ал-Мисбоҳ фи грамматика”, “Ал-Муқаддима ал-Матразия”, “Ал-Иқнў фи ал-луғаҳ”, “Қисқача. Ал-Иқнаъ фи ал-Лугаҳ”, “Ал-Мағриб” ва “Ал-Муъараб фи Шарҳ”. 

Оʻрта Осиё фан ва маданияти тарихи бўйича таниқли рус тадқиқотчиси Булгаков шундай ёзган эди: “Ўрта Осиё олимларининг номларининг кўплиги ва уларнинг фаолияти узоқ вақт давомида табиат ва адабиёт фанлари тарихига чуқур таъсир кўрсатди. Фаолиятининг буюклиги туфайли шуҳрати Ўрта Осиё ерларидан ташқарига ҳам тарқалди. Балки, Марказий Осиё олимларининг номлари кўплиги ва уларнинг илм-фан олдидаги хизматлари илм-фанни тараққиёт сари ҳаракатлантирган ва кўп саҳифаларни эгаллаган буюк кучдир”. Қолаверса, Мовароуннаҳрлик олимлар грамматика ва араб тилини ўрганиш учун Шом, Ироқ ва Ҳижоз араб мамлакатларига ҳам борганлар. Улардан: Ибн ал-Ҳайят, Юсуф ал-Барқий, Аҳмад ал-Барқоний ва бошқалар.[12]

Хулоса ўрнида, ХИ асрда шаклланган Мовароуннаҳр араб тили мактаби ҳақида маълумот бердим, деган умиддаман. Менинг ишончим комилки, битта маълумот пайдо бўлишидан то шаклланишигача бўлган барча босқичларни ва ҳатто ягона илмий мактабнинг тўлиқ ривожланишини қамраб олмайди. Лекин биз келтирган маълумотлар, шубҳасиз, Мовароуннаҳр араб мактабига ойдинлик киритиб, Басра, Куфа, Бағдод, Миср ва Андалусиядаги бошқа араб мактаблари қаторида унинг тўлиқ ва шарафли ҳуқуқини беради.

Имомиддин Бобоқулов – Имом Термизий ўрта махсус ислом таълим муассасаси ўқитувчиси

Имом Термизий ЎМИТМ матбуот хизмати

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ибн Халқон: Машҳурларнинг ўлимлари. Булоқ: 1881 йил.

2. Булгаков Б. Г.: Ал-Беруний ҳаёти ва китоблари. Тошкент: 1972. (рус тилида)

3.Носирова М. Ўрта асрлар араб наҳвидан намуналар (Маҳмуд Замахшарийнинг “Унмузаж фи наҳв” рисоласи асосида). – Т.: ТошДШИ нашриёти.

4. Абдул Карим Самоний: Насаблар  китоби. C.1. Байрут: 1988 йил.

5. Ёқут ал-Ҳамавий: Ёзувчилар луғати. C.2. Миср: 1924 йил.

6. Арабларнинг грамматик тизимидаги тадқиқотлар. Санкт-Петерборк: 1873. (рус тилида)

7. Тилшунослик таълимоти тарихи. Ўрта асрларда. Ленинград: 1981. (рус тилида)

[1] Ibn Xalqon: Mashhurlarning o'limlari. Buloq: 1881 yil

[2] Bulgakov B. G.: Al-Beruniy hayoti va kitoblari. Toshkent: 1972. (rus tilida)

[3] Nosirova M. Oʻrta asrlar arab nahvidan namunalar (Mahmud Zamaxshariyning “Unmuzaj fi nahv” risolasi asosida). – T.: ToshDSHI nashriyoti, 2004. 6-bet

[4]  Nosirova M. O‘rta asrlar arab nahvidan namunalar (Mahmud Zamaxshariyning “Unmuzaj fi nahv” risolasi asosida). – T.: ToshDShI nashriyoti, 2004. 5-bet

[5] Nosirova M. O‘rta asrlar arab nahvidan namunalar (Mahmud Zamaxshariyning “Unmuzaj fi nahv” risolasi asosida). – T.: ToshDShI nashriyoti, 2004. 6-bet

[6] Salah Ravi: Arab tili grammatikasi: kelib chiqishi, rivojlanishi, maktablari va olimlari. Misr: Dar al-G'arib, 2003yil.

[7] Arablarning grammatik tizimidagi tadqiqotlar. Sankt-Peterbork: 1873. (rus tilida)

[8] Mazen al-Muborak: Arab grammatikasi. Grammatikaning  kelib chiqishi va rivojlanishi. Bayrut: 1971 yil

[9] Tilshunoslik ta’limoti tarixi. O'rta asrlarda. Leningrad: 1981. (rus tilida)

[10] Hoji Xalifa: Gumonlarni oshkor qilish. C.6. Bayrut: 1981 yil

[11] Abdul Karim Samoniy: Nasablar  kitobi. C.1. Bayrut: 1988 yil.

[12] Yoqut al-Hamaviy: Yozuvchilar lug'ati. C.2. Misr: 1924 yil.