БОБУР-ШОҲ ВА ШОИР

Заҳириддин Муҳаммад Бобур Андижонда, Фарғона ҳукмдори Умар Шайх оиласида таваллуд топди. Унинг болалик йиллари Андижон ва унинг атрофида ўтди. Бобур туғилган даврда Темур асос солган катта давлатнинг темурийзодалар томонидан бўлиб олиниши бошланган, тож-тахт учун кураш авж олган эди. 1494-йили отаси Умаршайхнинг вафотидан сўнг Бобур Фарғона ҳукмдори деб эҳлон қилинди. Давлат ишларини бошқаришда унга онаси Қутлуғ Нигорхонимнинг кўмаги жуда катта бўлди. Кейинги йиллари Бобур Мовароуннаҳрда катта давлат тузишга ҳаракат қилди, лекин темурийзодаларнинг бир-бирига бош қўшмасликлари, тарқоқлиги туфайли Бобур Муҳаммад Шайбонийхондан енгилиб Кобулга, кейинчалик Бадахшонга кетишга мажбур бўлди. 1505-1515-йиллари Бобур яна темурийлар давлатини тиклаш мақсадида Мовароуннаҳрга қайтишга ҳаракат қилиб кўрди, лекин бу юришлар ҳам бефойда кетди. Шундан кейин Бобур Афғонистонда ҳокимиятини мустаҳкамлагач, Ҳиндистонга йўл олди. 1525-йили Деҳлининг шимолида Панипатда Деҳли султони Иброҳим Лўди қўшинини енгиб, бобурийлар давлатига асос солди.

Бобур илм-фаннинг, саноатнинг, умуман, ҳаётнинг ҳамма соҳалари билан яқиндан қизиққан. Ғайрат ва ташаббус, синчковлик ва истедод Бобурни ривожланган феодал даврининг улуғ намояндаларидан бирига айлантирди. У ҳар бир соҳани аниқ билишга интилган, ундаги нуқсонларни кўра олган ва масаланинг моҳиятини тезда тушуниб етган.

Жаҳон шарқшунослари томонидан улуғ олим сифатида эҳтироф этилган Бобур фаннинг кўпгина соҳалари бўйича қимматли ишларни амалга оширган. Яқин ҳамда Ўрта Шарқ халқлари маданияти тарихи учун катта хизмат қилган.

Буюк истедод соҳиби бўлган Бобур «Бобурнома»да турли тоифа табақа, уруғ насаб, касбу кор, ҳар хил мансаб, лавозимларга эга бўлган тарихий шахслар, машҳур кишилар, уларнинг шажараси, ҳаёт йўли, яшаш тарзи, саргузаштларининг аниқ ва тўлиқ тавсифини беради. «Бобурнома» ўша давр тарбиясини ўрганиш учун ҳам ўзига хос аҳамиятга эгадир.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур шафқатли ва ибратли ота сифатида ўз фарзандларини ҳамиша тотувлик ва иноқликка даъват қилар, бу туйғуни уларнинг қон-қонига сингдирмоққа уринарди. Бу интилишни унинг Хумоюн ва бошқа ўғилларига ёзган ибрат тўла мактубларида кўриш мумкин. Унда Бобур ўғилларини тотув яшаб, бамаслаҳат иш кўришга чақиради. Бобур лирикасининг асосий қисмини ғазаллар ташкил этади. Бизгача улуғ шоирнинг 119 ғазали етиб келган. Бобур ғазалларида талим-тарбия, одоб-ахлоқ масалаларига ҳам эътибор берилган.

Фан ва маърифатни юқори даражада қадрлаган Бобур адабиёт, саноат ва илм аҳли билан доимо яқин алоқада, ижодий муносабатда бўлди, уларга ҳомийлик қилди, илмий-адабий суҳбатлар, мушоаралар уюштирди. У ўз даврида илмга берилган одамлар камлигидан ташвишланиб, астойдил қизиқиш, интилиш ҳамда машаққатли меҳнат билангина илм олиш мумкинлигини ва шундай қилиш зарурлигини қуйидагича таъкидлайди:

Ким ёр анга илм толиби илм керак, 

Ўргангали илм толиби илм керак. 

Мен толиби илму толиби илме йўқ, 

Мен бормен илм толиби, илм керак. 

Ёзув ҳам ярим илм, деб ҳисоблаган Бобур чиройли ва тўғри ёзишга, фикрни аниқ ифодалашга алоҳида аҳамият берган. Буни унинг ўғли Хумоюнга йўллаган ушбу мактуби мисолида ҳам яққол кўриш мумкин:

«Бу хатларингни битибсен ва ўқумайсен не учунким, агар ўқур хайўл қилсанг эди, ўқуй олмас эдинг. Ўқуй олмагандан сўнг, албатта, тағйир берур эдинг. Хатингни худ ташвиш била ўқуса бўладир, вале асру муғлақтур. Насри муаммо ҳеч киши кўрган эмас. Имлонг ёмон эмас. Агарчи хейли рост эмас, илтифотни «от» била битибсен. Хатингни худ ҳар тавр қилиб ўқуса бўладур, вале бу муглак алфозингдин мақсуд тамом мафҳум бўлмайдур. Ғолибо, хат битирда жоҳиллиғинг ҳам ушбу жиҳаттиндур. Такаллуф қилай дейсен, ул жиҳаттин мутлақ бўладур. Бундин нари бетакаллуф ва равшан ва пок алфоз билан бити; ҳам сенга ташвиш озроқ бўлур ва ҳам ўқуғувчига».

Бобур ана шу мактубида ўз ўғлини адолатли, ҳақгўй, инсофли болишга, камтарлик ва камсуқумликка ундайди.

Бир шерида:

Давлатқа етиб меҳнат элин унутма,

Бу беш кун учун ўзунгни асеру тутма, —

деб ёзган Бобурнинг ўзи ҳам доимо ана шу қоидага амал қиларди.

Улкан сўз бойлигига эга болган ва ўзбек адабий тилининг ривожида салмоқли ўрин тутган «Бобурнома»да келтирилган ва асарнинг филологик қимматини оширган ажойиб ривоятлар, таъсирчан шерий парчалар, жозибадор иборалар, айниқса, «Ҳар кимдин яхши қоида қолғон болса, анинг бирла амал қилмоқ керак», «Ёмон от била тирилгандин яхши от била олган яхшироқ» каби жуда кўп учрайдиган ҳикматли сўз даражасига кўтарилган жумлаларнинг ҳаммаси кишини билимдонликка, эзгуликка, хушфеллик ва ширинсухан Укка чақирувчи хитобдек эшитилади.

Бобур кишининг ҳаётдаги энг асосий бурчи ҳамма жойда ҳам ўзини тута олишдан ва яхши хулқ-атворли болишдан иборат эканини таъкидлаб:

Хулқингни рост этгил, ҳар сориғаки борсанг,

«Аҳсанта» дер бори эл, гар яхши от чиқарсанг, —

деса; бошқаларга доимо яхшилик қилиш энг олижаноб фазилат эканини таъкидлаб:

Бори элга яхшилиғқилғилки, мундин яхши йўқ,

Ким дегайлар даҳр аро қолди фалондин яхшилиғ,

 — каби мисралар орқали ифодалайди.

Ўз ижодида эзгуликни, иноқликни, вафодорликни ардоқлаган шоир ўзидан аввалги касбдошларига эргашиб ёвузликни, зулмни, қабибихликни қоралайди. Халқимизнинг «Экканингни—ўрасан» деган нақлига амал қилиб:

Ҳар кимки вафо қилса, вафо топқусидир,

Ҳаркимкижафо қилса, жафо топқусидур.

Яхши киши кўрмагай ёмонлиғ ҳаргиз,

 Ҳар кимки ёмон боиса, жазо топқусидур, —

деб ёзадики, Бобур шерларида бундай ҳаётий, жозибали мисралар кўплаб топилади.

Бобур фикрича, ёшлар шахсини ҳаётнинг ўзи шакллантиради, лекин бунда меҳнат ва меҳнатда тобланиш муҳимдир. Меҳнат қилган ва машаққат чеккан кишилардангина чинакам инсоний фазилатлар таркиб топади.

Бобоқулов Имомиддин – Маънавий-маърифий ишлар бўйича директор ўринбосари

“Имом Термизий” ЎМИТМ матбуот хизмати