ЎТМИШДАГИДЕК КЕЛАЖАК ҲОСИЛ ҚИЛИШ УЧУН ЎТМИШНИ АСОСИГА ЭЪТИБОР ҚАРАТИШ КЕРАК, НАТИЖАЛАРИГА ЭМАС

Илмий ва интеллектуал тараққиёт инсоният тарихида доимо марказий ўрин тутиб келган. Ҳар қандай ривожланган жамият ўз келажагини қуришда ўтмиш тажрибаларига таянади. Бироқ, ўтмишни тушунишда икки асосий ёндашув мавжуд: бири натижаларга қаратилган бўлса, иккинчиси натижаларга олиб келган асосий сабаб ва тамойилларни ўрганишга асосланади. Бугунги кунда кўпчилик муваффақиятли давлатлар ёки сивилизатсияларнинг натижаларига қараб уларга етишмоқчи бўлади. Бироқ тарихий тажриба шуни кўрсатадики, ҳақиқий тараққиётга эришиш учун натижаларни нусхалаш эмас, балки уларни юзага келтирган омилларни чуқур ўрганиш муҳимдир. Айниқса, Ислом сивилизатсиясининг илмий ва маданий юксалиш даврларини таҳлил қилиш орқали ушбу тамойилларни англаш мумкин.

Ўтмишнинг натижалари ва асослари ўртасидаги фарқ

Ҳар қандай ривожланган жамиятнинг ютуқлари унинг илмий, фалсафий, ижтимоий ва диний асосларига боғлиқ бўлган. Агар биз фақат натижаларга эътибор қаратсак, ўша натижаларни яратган тафаккур усули ва муҳитни тушунмаймиз. Масалан, Ислом оламининг IX–XII асрлардаги илмий уйғониш даврини олайлик. Ушбу даврда астрономия, тиббиёт, математика, кимё, фалсафа ва бошқа фанлар жадал ривожланди. Агар биз фақат натижаларни таҳлил қилиб, бу даврнинг ютуқларини қайта тиклашга ҳаракат қилсак, барқарор тараққиётга эриша олмаймиз. Чунки бу ютуқларнинг ортида ётган асосий тамойиллар – илмий тафаккур, танқидий ёндашув, изланиш эркинлиги ва билимга асосланган жамият тузилиши – сақланиб қолмаса, натижаларни такрорлаш ҳам имконсиз бўлади.

Бошқа мисол сифатида Европадаги Уйғониш даврини олайлик. Бу даврда илм-фан, санъат ва фалсафа ривож топган. Агар бугунги жамиятлар Европанинг фақат натижаларини нусхалашга ҳаракат қилсалар, лекин у натижаларга олиб келган тафаккур усули, илмий эркинлик, мустақил фикрлаш ва изланиш маданиятини ўзлаштирмасалар, ҳақиқий тараққиётга эришиш қийин бўлади. Шунинг учун натижалар эмас, айнан уларни яратган сабаблар ва методология муҳим саналади.

Исломда илмий тафаккурнинг асосий тамойиллари

Ислом дини билим ва тафаккурни юқори қадрлайди. Қуръонда ҳам, ҳадислар ва фиқҳ манбаларида ҳам инсонни тафаккур қилишга, изланишга, билим олишга ундайдиган кўплаб оятлар ва ҳадислар бор. Қуръонда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

“Айтинг: биладиганлар билан билмайдиганлар баробарми?” (Зумар сураси, 9-оят).

Бу оят илмнинг инсониятдаги даражасини белгилайди ва билимли кишилар билан билимдан йироқ кишилар орасидаги фарқни кўрсатади. Ислом оламининг буюк олимлари ҳам айнан шу тамойилга амал қилиб, фақат натижаларга эмас, балки илмий тафаккурнинг ўзига эътибор қаратганлар.

Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) илмнинг фазилати ҳақида шундай деганлар:

“Ким илм излаш йўлига тушса, Аллоҳ унга жаннат йўлини осон қилади.” (Имом Муслим ривояти).

Бу ҳадис илм излашнинг фақат натижаларга эмас, балки илмий жараёнга бўлган эътибор орқали баракали натижаларга олиб келишини кўрсатади. Агар мусулмонлар ўтмишдаги илмий ютуқларга қайта эришмоқчи бўлсалар, улар фақат натижаларни такрорлашга эмас, балки ўша ютуқларга сабаб бўлган тафаккур, методология ва изланиш маданиятига эътибор қаратишлари керак.

Ислом оламининг илмий уйғониш сабаблари

Ислом сивилизатсиясининг IX–XII асрлардаги илмий уйғонишининг сабабларини таҳлил қиладиган бўлсак, қуйидаги асосий тамойиллар эътиборга олиниши лозим:

 1. Илм олишнинг диний мажбурият сифатида қабул қилиниши – Исломда илм олиш ибодатнинг бир қисми ҳисобланади. Бу олимлар ва илмга чанқоқ инсонлар учун кучли мотиватсия бўлган.

 2. Изланиш эркинлиги ва илмий тафаккурнинг ривожи – Ўша даврда олимлар турли фанларни, жумладан, фалсафа, табиатшунослик, тиббиёт, математика ва астрономияни ўрганишга кенг имкониятга эга бўлганлар.

 3. Турли билимлар уйғунлиги – Ислом оламида юнон, ҳинд, форс ва бошқа маданиятларнинг илмий мероси таржима қилиниб, чуқур ўрганилган. Бунинг натижасида илм-фан янги босқичга чиққан.

 4. Тафаккур ва тажрибанинг устунлиги – Ислом олимлари илмни фақат китоблардан ўрганиш билан чекланиб қолмай, амалий тажрибалар ўтказиш ва кузатувлар қилиш орқали ривожлантирганлар. Ибн Сино тиббиётда экспериментал усулларни қўллаган, Ал-Хоразмий математикада янги тушунчалар киритган, Ал-Бируний эса астрономия ва геодезияда аниқ тажрибаларга асосланган илмий усулларни ишлаб чиққан.

Агар биз ҳозирги кунда фақат ўтмишнинг натижаларига қарасак, биз фақат буюк олимларнинг асарларини ёдлаб, уларнинг ютуқларини такрорлаш билан чекланиб қоламиз. Аммо уларнинг илмга бўлган ёндашувини тушуниб, уларни замонавий муаммолар ечимига мослаштирсак, ҳақиқий илмий юксалишга эришишимиз мумкин.

Замонавий даврда илмий тафаккурни жонлантириш

Ҳозирги кунда кўплаб мусулмон жамиятлари илмий жиҳатдан ривожланиш йўлларини изламоқда. Бироқ айрим ҳолларда фақат ўтмишнинг юксак натижаларига қарамасдан, бу натижаларга олиб келган омиллар таҳлил қилинмайди. Бу эса илмий тараққиётнинг сустлашишига сабаб бўлиши мумкин. Замонавий илм-фан ва технологиялар соҳасида мусулмон оламининг ўз ўрнини мустаҳкамлаши учун қуйидаги асосий тамойилларга эътибор қаратиш зарур:

 1. Танқидий ва мустақил тафаккурни ривожлантириш – Ўтмишдаги буюк олимлар ҳар доим мустақил фикрлашга интилганлар. Улар мавжуд билимларни сўзсиз қабул қилиш билан чекланиб қолмасдан, янгилик яратишга ҳаракат қилганлар. Ҳозирги кунда ҳам илмий изланишлар фақат мавжуд назарияларга таяниб қолмай, балки уларни ривожлантириш ва янгиларини яратиш орқали илгари сурилиши керак.

 2. Илмий услуб ва тажрибага асосланиш – Илм-фан ривожланиши учун амалий тажриба ва илмий методология жуда муҳим. Ислом олимлари ҳар доим илмни кузатув ва тажриба орқали ривожлантирганлар. Бугунги кунда ҳам мусулмон олимлари инновациялар, технологиялар ва илмий тадқиқотларга эътибор қаратишлари зарур.

 3. Илмий изланиш учун мустаҳкам инфратузилма яратиш – Илм ривожланиши учун илмий муассасалар, кутубхоналар, лабораториялар ва тадқиқот марказлари зарур. Ислом тарихида Бағдоддаги “Байтул Ҳикма” (Донишмандлар уйи) илмий марказ сифатида катта аҳамият касб этган. Ҳозирги замонда ҳам шундай илмий марказлар ташкил этилиши лозим.

 4. Илмни иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш билан уйғунлаштириш – Илм фақат назарий бўлиши керак эмас. Уни жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий муаммоларини ҳал қилиш учун қўллаш лозим. Ислом тарихида илм-фан деҳқончилик, архитектура, тиббиёт ва саноатга татбиқ этилган. Бугунги мусулмон оламида ҳам илм-фан амалий ҳаётга татбиқ қилиниши керак.

Ўтмишдагидек буюк келажак яратиш учун ўтмишнинг натижаларига эмас, балки уларни юзага келтирган асосий омилларга эътибор қаратиш керак. Ислом дини илмга бўлган ёндашувни фақат ўтмиш ютуқларини такрорлаш сифатида кўрмайди, балки доимий изланиш, тафаккур ва янгилик яратишни рағбатлантиради. Қуръон ва ҳадислар ҳам инсонни тафаккур қилишга, илм излашга ва уни ҳаётга татбиқ қилишга ундайди.

Агар мусулмон жамиятлари бугунги кунда илмий тараққиётга эришмоқчи бўлса, улар фақат Ибн Сино, Ал-Хоразмий, Ал-Бируний ва бошқа буюк олимларнинг китобларини ёдлаш билан кифояланиб қолмай, балки уларнинг илмий тафаккур услубини чуқур ўрганиб, замонавий илм-фан билан уйғунлаштиришга ҳаракат қилиши лозим. Натижаларни нусхалаш эмас, балки уларни келтириб чиқарган тамойилларни чуқур англаш орқали ҳақиқий илмий ва интеллектуал юксалишга эришиш мумкин.

Ярашев Хабиб – “Имом Термизий” ўрта махсус ислом таълим муассасаси 4-босқич талабаси

“Имом Термизий” ЎМИТМ матбуот хизмати