ИСЛОМДА АХЛОҚИЙ ҚАДРИЯТЛАР

Ислом дини инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олган мукаммал низомдир. У инсоннинг нафақат диний, балки ахлоқий, ижтимоий ва маънавий жиҳатдан ҳам тўлиқ йўл-йўриғини белгилаб берган. Исломда ахлоқий қадриятлар алоҳида ўрин тутади. Бу қадриятлар инсоннинг ички ва ташқи одоб-аҳлоқини тарбиялашга қаратилган бўлиб, улар Қуръон ва Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.)нинг ҳадислари орқали асосланади.

Ислом ахлоқи — бу фақат диний қоидалар тўплами эмас, балки инсон ҳаётининг барча жабҳаларида қўлланиладиган умуминсоний қимматлар тизимидир. Бу қадриятлар инсоннинг Аллоҳ билан, ўз нафси билан ва бошқа инсонлар билан муносабатларини тартибга солади. Исломда ахлоқ шахснинг маънавий юксалишига ёрдам беради, уни ёмонликлардан қайтариб, яхшиликка чорлайди. Шу боисдан ҳам Исломда ахлоқсизлик энг оғир иллатлардан бири сифатида қораланади.

1. Ахлоқий қадриятларнинг манбалари

Исломда ахлоқий қадриятлар асосан икки манбага таянади: Қуръони Карим ва Суннат. Қуръонда инсоннинг ахлоқий масъулияти, ростгўйлик, адолат, сабр, кечиримлилик каби қимматлар кўплаб оятларда таъкидланган. Қуръони Каримда шундай дейилади:

«Албатта, Аллоҳ адолат, яхшилик ва яқинларга берувчиликни буюради, буҳтон, ёмонлик ва зулмдан қайтаради» (Ан-Наҳл, 90-оят).

Суннатда эса Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.) ахлоқий камолотнинг энг яхши намунаси сифатида кўрсатилган. У зот: «Мен яхши ахлоқни камолга етказиш учун юборилдим» (Имом Малиқ ривояти) деганлар. Шунингдек, ҳадисларда Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг ҳаётидаги конкрет мисоллар орқали ахлоқий қимматлар амалий жиҳатдан кўрсатиб берилган. Масалан, у зот дўстлик, қўшничилик, бағрикенглик, инсон ҳуқуқларига риоя қилишда энг гўзал намуна бўлганлар.

2. Ислом ахлоқий қадриятларининг турлари

Ислом ахлоқий қадриятлари бир нечта муҳим йўналишларга бўлинади:

Инсоннинг Аллоҳ билан муносабатидаги ахлоқ: Ихлос, таваккул, шукр, сабр, ибодатда самимият.

Инсоннинг ўз нафсига нисбатан ахлоқи: Худбинликдан йироқ туриш, нафсни тарбиялаш, сабр-тоқатли бўлиш.

Инсоннинг бошқаларга нисбатан ахлоқи: Ҳурмат, бағрикенглик, кечиримлилик, яхшилик қилиш, ёрдам бериш.

Бу йўналишлардаги ахлоқий қимматлар инсоннинг ҳаётида мувозанатни сақлашга ёрдам беради. Исломда энг олий ахлоқий меъёр Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.)нинг одоблари ҳисобланади. Қуръонда Аллоҳ у зот ҳақида шундай дейди: «Албатта, сен буюк хулқ устидирсан» (Қалам, 4-оят).

3. Ахлоқий қадриятларнинг жамиятдаги аҳамияти

Ахлоқий қадриятлар жамиятда тинчлик, адолат ва бирдамликни таъминлайди. Бирор жамиятда ростгўйлик, адолат, сабр, бағрикенглик фазилатлари ҳукмрон бўлса, у ерда одамлар ўртасида ишонч, муҳаббат ва бирдамлик мустаҳкамланади. Аксинча, ахлоқий қадриятлар сусайса, жамиятда адолатсизлик, зўравонлик, коррупция, ёлғон, нафспарастлик каби иллатлар авж олади.

Ислом ахлоқий қадриятлари оилада меҳр-оқибат, қўшничиликда ёрдамкорлик, меҳнатда ҳалоллик, давлат ишларида инсоф ва адолат мезонларини таъминлайди. Шу боис, улар нафақат шахсий ҳаётда, балки ижтимоий муносабатларда ҳам муҳим роль ўйнайди.

4. Замонавий жамиятда Ислом ахлоқий қадриятлари

Ҳозирги замонда ахлоқий инқирозлар, моддийликка мойиллик, ахлоқий қадриятларнинг сусайиши глобал муаммога айланган. Ёшлар орасида ёлғон, фирибгарлик, ёмон одатлар тарқалиши жамият учун жиддий таҳдиддир. Шу шароитда Ислом ахлоқий қадриятлари маънавий тозалик, адолатпарварлик, инсонийлик каби қимматларни тиклашда асосий омил сифатида хизмат қилиши мумкин.

Ахлоқий қадриятларни ҳаётда татбиқ қилиш учун оилада, мактабда, масжидда, оммавий ахборот воситаларида уларни кенг тарғиб қилиш зарур. Ислом ахлоқий қадриятлари нафақат диний ибодатларда, балки кундалик ҳаётда ҳам ўз аксини топиши керак. Бу эса ёшларни маънавий йўналтириш, уларда масъулият, адолат, инсонийлик туйғуларини тарбиялашда ёрдам беради.

5. Ахлоқий қадриятларнинг келажак авлодга етказилиши

Ахлоқий қадриятлар авлоддан авлодга ўтиши учун уларни қўллаб-қувватлаш ва амалий ҳаётда намуна кўрсатиш зарур. Қуръон ва суннатда келган ахлоқий кўрсатмаларни ўргатиш, уларни маънавий-ахлоқий тарбия жараёнида татбиқ этиш муҳимдир. Маънавиятсиз жамият барқарор бўлолмайди. Шу боис, ахлоқий қимматларни сақлаш ҳар бир оила, таълим муассасаси, жамият аъзосининг бурчи ҳисобланади.

Хулоса

Исломда ахлоқий қадриятлар инсонни маънавий ва ахлоқий жиҳатдан комилликка етказишга қаратилган. Бу қадриятлар Қуръон ва суннат асосида шаклланиб, инсоннинг Аллоҳ, нафси ва жамият билан муносабатларини тартибга солади. Улар ҳаётда амалий қимматга эга бўлиб, жамиятда адолат, тинчлик, ҳамжиҳатликни таъминлайди. Шунинг учун Ислом ахлоқий қадриятларини кенг тарғиб қилиш, ёш авлодни улар асосида тарбиялаш ва ҳаётда татбиқ этиш ҳар бир мусулмоннинг маънавий бурчи ҳисобланади.

Бугунги глобаллашув жараёнида ахлоқий қадриятларнинг сўнмаслигини таъминлаш, уларни янги авлодга етказиш алоҳида эътибор талаб этади. Ахлоқий қадриятлар оиладан бошланади, таълим муассасаларида, жамиятда мустаҳкамланади. Қуръон ва суннатда кўрсатилган одоб-аҳлоқ қоидаларини ҳаётда қўллаш, уларни тарғибот ва маърифат орқали кенг тарқатиш, маънавий юксалиш йўлида муҳим қадамлардан ҳисобланади.

Шу маънода, Ислом ахлоқий қадриятлари нафақат диний ибодатларнинг бир қисми, балки жамиятда тинчлик, барқарорлик, адолатни таъминловчи асосий омилдир. Улар инсониятни ёмонликдан тийиб, яхшиликка чорлайдиган йўл кўрсаткичдир. Ҳар бир мусулмон бу қадриятларни ўз ҳаётида татбиқ этиши, уларни тарғиб қилиши ва ёш авлодга етказиши керак. Ахлоқли, маънавиятли авлод келажакда барқарор, тинч ва адолатли жамиятни қуришда асосий пойдевор бўлади.

Мардонов Xaйрулла - Имом Термизий номидаги ислом институти ўқитувчиси