АРАБ ТИЛИНИ ЎЗИДА ЖАМЛАГАН МАНБА

Абдурраҳмон Жомий (1414–1492) Шарқ уйғониш даврининг энг буюк алломаларидан бири бўлиб, у адабиёт, тасаввуф, мантиқ, фалсафа ва тилшунослик соҳаларида бебаҳо асарлар яратган. У нафақат шоир ва мутасаввиф, балки араб тили ва грамматикаси бўйича ҳам чуқур билим соҳиби эди. Унинг “Шарҳи Мулла Жомий” номи билан машҳур бўлган асари араб тили наҳв (синтаксис) илми бўйича ёзилган энг нуфузли грамматик шарҳлардан биридир.

Асарнинг ёзилиш сабаби “Шарҳи Мулла Жомий” асари аслида араб тили наҳв илмидаги машҳур “Кофия” китобига ёзилган шарҳдир. “Кофия” асари араб тилшуноси Жамолиддин ибн Ҳожиб (вафоти 1249-йил) томонидан ёзилган бўлиб, у араб грамматикасининг энг муҳим манбаларидан ҳисобланади. Абдурраҳмон Жомий ушбу асарга изоҳ ва таҳлиллар киритиб, уни илмий жиҳатдан кенгайтирган, мураккаб грамматик тушунчаларни соддалаштириб, тушунарли тилда баён этган. Шу сабабли бу асар кейинчалик “Шарҳи Мулла Жомий” номи билан машҳур бўлган.

Асарнинг тузилиши ва мазмуни. “Шарҳи Мулла Жомий” асари араб тили наҳв қоидаларини изчил тартибда тушунтиради. У “исм”, “феъл”, “ҳарф” каби сўз туркумларидан бошлаб, мураккаб гап тузилмаларигача бўлган барча грамматик ҳодисаларни таҳлил қилади. Жомий нафақат қоидаларни баён қилади, балки уларнинг мантиқий асосларини ҳам изоҳлайди.

Асарда кўплаб Қуръон оятлари, ҳадислар, араб адабиётидан мисоллар келтирилган бўлиб, бу грамматик қоидаларни диний ва бадиий матнлар орқали мустаҳкамлайди. Ушбу асар араб тилининг илмий ва фалсафий таҳлилига асосланади. Жомий кўплаб жойларда Басра ва Куфа мактаблари ўртасидаги грамматик қарашларни солиштиради. Бу эса асарнинг нафақат ўқув қўлланма, балки илмий тадқиқот даражасида ёзилганини кўрсатади. Жомийнинг изоҳлари орқали араб тили грамматикаси чуқур таҳлил қилинади ва ҳар бир қоида мантиқий асос билан тушунтирилади.

Тилшуносликдаги ўрни ва аҳамияти “Шарҳи Мулла Жомий” асари Шарқ мусулмон дунёсида, хусусан, Мовароуннаҳр ва Хуросон мадрасаларида араб тили ўқитилишида асосий дарсликлардан бири бўлиб хизмат қилган. Асрлар давомида бу асар Бухоро, Самарқанд, Ҳирот, Марв, Қоҳира ва Истанбулдаги илм марказларида ўқитилган. У “Авомил”, “Изҳор”, “Кофия”, “Муфассал”, “Қатрун-надо”, “Алфияту Ибн Молик” каби араб грамматик дарсликлари қаторида энг юқори даражадаги манба сифатида қадрланган.

Жомийнинг бу асари ўзининг таҳлилий услуби, аниқ мисоллар келтиришдаги маҳорати ва мураккаб мавзуларни содда тилда изоҳлашдаги услуби билан ажралиб туради. У нафақат араб тилини ўрганувчилар учун, балки ўша даврдаги барча илмий соҳа вакиллари учун ҳам зарур қўлланма бўлган. Чунки араб тили у даврда илм, тафсир, ҳадис, фиқҳ, мантиқ ва фалсафа фанларининг асосий тили эди.

 Асарнинг таъсири ва ўқитилиш тарихига келсак, “Шарҳи Мулла Жомий” асари узоқ асрлар давомида мусулмон оламининг энг машҳур мадрасаларида асосий грамматик манба сифатида ўқитилган. Ўзбекистон, Афғонистон, Эрон, Туркия, Ҳиндистон ва бошқа мусулмон мамлакатларида бу асар “Кофия” билан бирга араб тили дарсларининг ажралмас қисми бўлган. Ўқувчилар асар матнини ёд олиш, устоз шарҳларини ёзиб олиш, сўнгра таҳлил қилиш орқали араб тили грамматикасини мукаммал ўзлаштиришган. Кўплаб шарқшунослар ва араб тилшунос олимлар Жомийнинг бу асарини ўрганиб, унга изоҳлар ёзган. Баъзи манбаларда айтилишича, “Шарҳи Мулла Жомий”га 20 дан ортиқ қўшимча шарҳ ва ҳошия (изоҳли шарҳ) ёзилган. Бу эса асарнинг илмий нуфузи ва кенг тарқалганидан далолат беради.

“Шарҳи Мулла Жомий” — араб тили грамматикаси тарихида алоҳида ўрин тутган, асрлар давомида ўз аҳамиятини йўқотмаган бебаҳо асардир. У нафақат грамматик билимларни мукаммал тушунтиради, балки мантиқ, тафсир, фалсафа ва тасаввуф элементларини ҳам ўзида мужассамлаштиради. Жомийнинг бу асари орқали араб тили ўрганиш илмий тизимлашган, назарий ва амалий жиҳатдан бойиган. Бугунги кунда ҳам бу асар ўз тарихий, илмий ва дидактик аҳамиятини сақлаб қолган бўлиб, араб тилшунослиги тарихини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.

Хулоса қилиб айтганда “Шарҳи Мулла Жомий” — бу оддий грамматик китоб эмас, балки араб тилини чуқур ўрганиш калити, исломий илмларга кириш воситаси, талабани илмий тафаккурга етакловчи манба ҳисобланади. Ушбу асар бугунги кунда ҳам араб тилини мукаммал ўрганишни истаганлар учун ўз аҳамиятини йўқотмаган.

Низомиддинов Ҳошимжон – “Имом Термизий” ўрта махсус ислом таълим муассасаси катта ўқитувчиси 

“Имом Термизий” ЎМИТМ матбуот хизмати